صنایع دستی فلزی؛ ناگفته هایی از صنایع دستی کهن منطقه کرمانشاه (بخش اول) - وبلاگ عکس

به گزارش وبلاگ عکس، صنایع دستی فلزی و کهن در شهر دالاهو در استان کرمانشاه سابقه ای بیش از سه هزار سال دارد. وجود آثار تاریخی به جای مانده در این منطقه، نشان دهنده قدمت این هنر - صنعت در کرمانشاه است. برای آشنایی با سابقه تولید این هنر دستی در استان کرمانشاه، با خبرنگاران همراه باشید.

سال های زیادی است که آهنگران و صنعتگران کرمانشاهی، صنایع دستی فلزی را در این استان تولید و استفاده می کنند. ابزار و صنایع تولیدشده به دست این هنرمندان، امروزه موجود است و بررسی آن ها در واقع بررسی قدمت و تاریخچه هنر و صنعت در منطقه کرمانشاه است. در بخش اول صنایع دستی فلزی کهن کرمانشاه، با تاریخچه این صنایع و انواعی از آثار فلزی تولیدشده در این منطقه آشنا خواهید شد.

تاریخچه صنایع دستی فلزی در کرمانشاه

شهر زیبای دالاهو در پای نواکوه (دو تا سه کیلومتری کرند) در منطقه ای زیبا و کوهستانی قرار گرفته است. طبق قرائن به دست آمده، این منطقه بیش از سه هزار سال قدمت دارد. وجود کاخ یزدگرد در 20 کیلومتری شهر دالاهو، که در قدیم کرند نام داشت و همچنین طاق گرا در گردنه پاتاق که از آثار باستانی دوره ساسانی است، نشان از مکانی برای پشتیبانی و ایجاد کارخانه هایی برای ساخت ادوات جنگی سپاه قلعه یزدگرد است. علاوه بر این ها، کاخ تیسفون نیز کمی دورتر بوده است و در شهر کرند نشانه هایی از این کارخانه های ابزار فلزی هنوز هم وجود دارد.

کوره های بزرگی که سندان های آن زمان در این قالب ها ساخته شده که از قدیم به جای مانده است. اعتقادات مردم آنجا بر این است که کاوه آهنگر در کرند بوده است.

(سِندان ابزاری فلزی است که آهنگران، مسگران و نعلبندان اشیاء را بر آن می کوبند یا آهن پاره ها را با پتک روی آن صاف می کنند - ویکی پدیا)

وجود جنگل هایی با چوب های سفت وسخت نظیر گردو، توت، بلوط و ارجن؛ بوسیدن سندان از طریق استادکاران قدیمی منطقه قبل از شروع کار از قدیم تا به امروز؛ پایبندی آن ها به نقش های سنتی روی آثار تولیدی برای ساخت ابزارآلات فلزی؛ وجود قفل های رمزی، قاپان های بزرگ و سندان های بسیار قدیمی چند نسل پیش و همچنین ساخت تفنگ های بسیار ظریف و دقیق، همه و همه بر قدمت تاریخی ساخت ابزارآلات فلزی در کرند غرب دلالت دارند.

وجود مصالح و مواد اولیه برای ساخت صنایع دستی فلزی حکایت از سابقه دیرینه این هنر دستی سنتی دارد؛ صنایعی چون ابزارآلات نعل اسب، شمشیر، زره، سپر، کمان، تیر، ابزارآلات کشاورزی (وجین، کر، داس)، کارد، ساطور، چاقو، قاپان و اسلحه در این مکان ساخته شده است. صنایع دستی فلزی در هیچ جای استان و استان های همجوار، این سابقه و وسعت را ندارند. همه عوامل حکایت از قدمت این هنر دیرینه دارد.

همچنین داستان ها و افسانه های قدیم، مرتبط با موضوع مردم که سینه به سینه تا به امروز به ما رسیده است و نام رمز چاقوی کرند که منحصرا خاص منطقه است (سوراخی رمزی روی تیغه چاقو) نشان می دهد که سابقه ساخت ابزارآلات فلزی در شهر قدیمی کرند (دالاهو) به بیش از سه هزار سال پیش می رسد.

مواد اولیه ساخت ابزارآلات فلزی

مواد اولیه برای ساخت صنایع دستی فلزی در قدیم آهن و سنگ آهن امروزی، فنر شکسته ماشین آلات مختلف، تکه های آهن مستعمل، ورقه های گالوانیزه، میل گرد، ورق استیل و آلومینیوم بوده است.

ابزار کار

ابزار کار این هنر - صنعت دستی شامل دستگاه دست ساز برای ایجاد پیچ، گیوتین برای جدایی قطع ورق، کوره برای گداختن، سندان و وسایل ریزتر مانند چکش، انبردست، فرز دستی، فرز ثابت، سمباده و مسقل سمبه برای شکل دادن بوده است.

نحوه عمل آوری

برای ساخت صنایع دستی، ابتدا در کوره و سپس روی سندان، کار شکل گیری انجام می شود. بعد از آن آب گیری و سمباده زنی می کنند و مجددا کار به کوره منتقل می شود. در مرحله پرداخت نهایی، از صابون و برزنت برای صیقل زدن استفاده می شود.

برای ساخت دسته چاقو، از شاخ و فیبر استخوانی استفاده می شود. فیبر استخوانی را با اره شیار می دهند؛ سپس با سمباده لبه های اضافی را می گیرند. برای استفاده از شاخ در دسته چاقو، حتما شاخ را می جوشانند، سپس آن را از آب جوش در آورده و شکل دلخواه را از آن جدا می کنند. روی چاقو (برای چاقوی کردی) پرچ یعنی تکه ای فلز نازک نصب می شود. در چاقوی فارسی (چاقوی غیرمحلی) زیر استخوان از ورقه های گالوانیزه و پشت و روی دسته چاقو از برنج استفاده می شود. امروزه تکه های قالبی پشت و روی دسته چاقو در بازار موجود است.

از صنایع دستی کهن فلزی می توان کریکت، گاوآهن، وجین کُن، داس، قاپان، چاقو، قفل رمزی، تفنگ، بلور، زنگ، تِوِل، نعل، مسقل و ترازو را نام برد.

در سری مقالات صنایع دستی کرمانشاه، به معرفی برخی از آثار هنری و دستی کهن این خطه می پردازیم. در این مقالات تلاش می شود گوشه و چکیده ای از این هنرها که تا حدودی نیز در حال منسوخ شدن است، با پایبندی به لفظ به کار گرفته شده محلی معرفی شود. هدف این مقالات معرفی هنرهای کمتر شناخته شده و کهن است. در ادامه با نمونه هایی از صنایع دستی فلزی کهن کرمانشاه آشنا خواهید شد.

هاچی

هاچی از صنایع دستی فلزی است که به شکل U بوده و برای روشن کردن آتش از آن استفاده می کردند؛ یعنی کار کبریت و فندک را انجام می داده است. این هنر دستی امروزه منسوخ شده است.

کریکت

کریکت وسیله ای است که از آن برای بافت گلیم استفاده می کردند. کریکت با فلز و چوب ساخته می شود و برای بست و استحکام تیغه های فلزی آن (مانند شن چوبی) از نرینه گاو استفاده می کنند. این هنر دستی کاربردی، نوعی هنر تلفیقی کهن است که سابقه ای دیرینه دارد. اما امروزه برای ساخت این هنر - صنعت از وسایل برقی استفاده می شود و از صنعت دستی خارج شده است.

تیغه گاوآهن

تیغه گاوآهن قطعه فلزی است که روی نوک گاوآهن چوبی قدیمی نصب می شود. این وسیله ابزاری است برای شخم زدن که گاو یا قاطر آن را می کشیدند تا عمل شخم زدن انجام شود. این ابزار از صنایع فلزی قدیمی چند هزار ساله است که آهنگران با استفاده از روش ساز و بست آن را می ساختند.

قاپان

قاپان در واقع همان ترازو است که از آن برای وزن کردن استفاده می شود. این هنر - صنعت نیز سابقه چند هزار ساله دارد. قاپان را استادکاران آهنگر با استفاده از روش کوبه ای و چفت و بست می سازند. این ترازو دو کفه فلزی گرد دارد و ارتفاع آن 50 تا 70 سانتی متر است؛ همچنین یک زنجیر، کفه ها را به دسته وصل می کند.

قاان وسیله ای کاربردی بوده کا تا سال های اخیر نیز استفاده می شده و تا به امروز دوام یافته است. اما به علت وجود ترازوهای دیجیتالی صنعتی، این صنعت دستی دیگر تولید نمی شود.

قفل رمزی

قفل رمزی از صنایع فلزی کهن منطقه غرب است که اهمیت بسکمک دارد. این هنر - صنعت فلزی قدیمی که از طریق استادکاران فلزکار انجام می شده، قدمت بیش از سه هزار سال دارد. امروزه به علت واردات قفل های مختلف کمتر تولید می شود و استادکاران قدیمی که در این زمینه فعالیت می کردند این صنعت را کنار گذاشته اند. تعداد کمی از فلزکاران امروزی از عهده تولید قفل رمزی بر می آیند.

تفنگ

تفنگ لارژ یا دم پر (سرپر) و کلت های بسیار ظریف از دیگر صنایع دستی فلزی استان کرمانشاه است که از طریق افراد ماهر و پیشکسوت فلزکار طی مراحل مختلف در شهر کرند غرب تولید می شود. وجود کاخ ها و قلعه های مختلف در نزدیکی کرند و مصالح و مواد اولیه در دسترس، زمینه خوبی را برای کسب مهارت و تجربه برای ساخت ادوات جنگی و دفاعی از جمله شمشیر، سپر، زره و... فراهم کرده است. با توجه به نیاز روز جامعه، خلاقیت ها و ابتکارات مختلف جوانان منجر به ساخت تفنگ های سرپر و پس از آن کلت های مختلف شده است. این موضوع همچنین باعث شده که این نوع تولیدات فلزی در منطقه رونق گیرد و تولید این نوع کارها در منطقه فراهم شود. این امر در کیفیت کالاهای تولیدی، آموزش های استاد شاگردی و انتقال تجربیات از گذشته های دور تا به امروز را به راحتی می توان دید.

تِوِل (یک نوع زنگ بزرگ)

تول نیز از صنایع دستی فلزی اصیل منطقه است که صنعتگران فلزکار آن را با آهن می سازند. این وسیله از هنرهای کاربردی است که آن را به گردن بز یا گوسفند می بندند. تول جزو ابزار هشداردهنده و کمی بزرگ تر از زنگ است. شکل کلی آن به صورت قوطی استوانه ای است که در انتهای آن حلقه ای نصب می کنند. سپس به کمک نخی از جنس موی بز که نسبت به پشم محکم تر است تول را از میان حلقه عبور داده و به گردن احشام آویزان می کنند. دهانه قوطی استوانه ای باز بوده و میل های آهنی که سر آن کمی بزرگ تر است در وسط آن آویزان می شود تا در موقع حرکت حیوان، میله به بدنه برخورد کرده و صدای گوش نوازی از آن سر می دهد.

این زنگ علاوه بر اینکه از علائم هشداردهنده در مواقع خطر برای حمله حیوانات درنده به دام است، به چرای بهتر دام نیز کمک می کند. تاثیر این موسیقی برای چاق شدن حیوانات بسیار مهم و موثر است. علاوه بر این، صدای آن در فرار مار و عقرب نیز تاثیرگذار است. این صنعت دستی نیز از هنرهای فلزی کهن است که سابقه چند هزار ساله دارد.

وجین کُن

این وسیله از ابزار فلزی و ادوات کشاورزی کهن است که برای وجین کردن مزرعه از آن استفاده می شود. وجین کُن انواع مختلف دارد که آهنگران آن را با استفاده از روش کوبیدنی می سازند. این صنعت دستی نیز سابقه چند هزار ساله دارد.

داس

داس ابزاری فلزی و کاربردی در کشاورزی است که از آن برای درو کردن استفاده می شود. شکل این صنعت دستی در منطقه کرمانشاه با دیگر منطقه ها فرق دارد. داس انواع مختلف دارد و از صنایع دستی فلزی کهن است که آهنگران آن را با استفاده از روش کوبه ای می سازند. این هنر - صنعت کاربردی سابقه ای بیش از چهار هزار سال دارد. امروزه تولید آن با توجه به دستگاه های مکانیزه صنعتی رو به کاهش است.

در این بخش از مقاله های صنایع دستی کهن کرمانشاه، با انواعی از صنایع دستی کهن فلزی و تاریخچه آن ها در منطقه کرمانشاه آشنا شدیم. در بخش بعدی این مقاله نیز به معرفی آثار فلزی سنتی دیگری خواهیم پرداخت. وبلاگ عکس مشتاقانه منتظر دریافت پیشنهادها و نقدها شما خوانندگان عزیز در رابطه با این سری مقالات است.